Hiện nay, nhu cầu sử dụng thực phẩm chức năng đang tăng mạnh, thể hiện sự quan tâm đến sức khỏe. Tuy nhiên, không phải sản phẩm nào cũng có lợi ích cho sức khỏe và việc lựa chọn cần được cân nhắc kỹ lưỡng. Trên thị trường có nhiều loại thực phẩm chức năng với các công dụng khác nhau, đòi hỏi sự tư vấn từ chuyên gia. Sử dụng thực phẩm chức năng có thể giúp cung cấp dinh dưỡng, ngăn ngừa thiếu hụt và hỗ trợ phát triển của cơ thể, đặc biệt là ở trẻ nhỏ.
Thực phẩm chức năng là gì?
Thực phẩm chức năng ( Functional foods ) là những sản phẩm từ tự nhiên hoặc được bổ sung thêm các chất “chức năng” trong quá trình chế biến. Tương tự như thực phẩm thuốc, chúng nằm ở sự giao thoa giữa thực phẩm và thuốc, có khả năng hỗ trợ điều trị và phòng ngừa bệnh bởi khả năng phục hồi cấu trúc tế bào tổn thương trong cơ thể.
Thuật ngữ “thực phẩm chức năng” được sử dụng lần đầu tiên tại Nhật Bản vào những năm 1980 để chỉ những sản phẩm chế biến không chỉ cung cấp dinh dưỡng mà còn giúp cải thiện sức khỏe. Hiện nay, có nhiều dạng bào chế của thực phẩm chức năng, bao gồm viên nang, viên nén, chất lỏng và bột.
Thành phần của thực phẩm chức năng rất đa dạng và được chia thành nhiều nhóm khác nhau tùy thuộc vào nhu cầu bổ sung dinh dưỡng của con người. Tuỳ theo công thức và hàm lượng vi chất, chúng còn được gọi là thực phẩm bổ sung vi chất dinh dưỡng, thực phẩm bảo vệ sức khỏe, hay sản phẩm dinh dưỡng y học.
Phân biệt thực phẩm chức năng
Thực phẩm chức năng khác với thực phẩm
Thực phẩm chức năng được sản xuất và chế biến theo công thức đặc biệt, có thể bổ sung hoặc loại bỏ các thành phần để có lợi cho sức khỏe. Quá trình này cần được chứng minh và cân nhắc một cách khoa học và được cơ quan nhà nước có thẩm quyền kiểm tra và chấp thuận. Chúng thường có tác dụng với sức khỏe nhiều hơn là các chất dinh dưỡng thông thường và ít tạo ra năng lượng cho cơ thể. Liều lượng sử dụng thường nhỏ, thậm chí được đo bằng gram hoặc miligram như thuốc. Đối tượng sử dụng thường được chỉ định rõ ràng như người già, trẻ em, phụ nữ tuổi mãn kinh, đặc biệt là những người có hội chứng thiếu vi chất hoặc rối loạn chức năng sinh lý.
Thực phẩm chức năng không phải là thuốc
Nhà sản xuất thực phẩm chức năng công bố sản phẩm trên nhãn là thực phẩm, đảm bảo chất lượng và vệ sinh an toàn. Chúng cũng phải tuân thủ các quy định về thực phẩm. Trong khi đó, thuốc được công bố trên nhãn là sản phẩm thuốc, có tác dụng chữa bệnh và phòng bệnh với các chỉ định, liều dùng, và chống chỉ định cụ thể. Thuốc được sử dụng để điều trị và phòng bệnh, thường được chỉ định bởi bác sĩ. Người tiêu dùng có thể tự sử dụng thực phẩm chức năng theo hướng dẫn của nhà sản xuất mà không cần khám bệnh hoặc có đơn thuốc từ bác sĩ.
Các loại thực phẩm chức năng
Trên thị trường hiện nay, thực phẩm chức năng đa dạng với nhiều nhóm chất cần thiết cho cơ thể. Dưới đây là 7 nhóm chính:
- Thực phẩm chức năng bổ sung Vitamin: Vitamin A, B, C, D, E, và K đều cần thiết cho sức khỏe. Việc bổ sung Vitamin thông qua thực phẩm chức năng giúp đảm bảo cơ thể nhận được lượng Vitamin đủ mức và đa dạng.
- Thực phẩm chức năng bổ sung acid béo: Omega 3, 6 và 9 là các acid béo thiết yếu cần được bổ sung từ bên ngoài. Việc thiếu hụt acid béo có thể dẫn đến nhiều vấn đề sức khỏe, do đó, bổ sung acid béo qua thực phẩm chức năng là cần thiết.
- Thực phẩm chức năng bổ sung khoáng chất: Oxi, cacbon, hydro và Nitơ là các khoáng chất cần thiết nhất cho cơ thể. Bổ sung khoáng chất qua thực phẩm chức năng giúp đảm bảo cân bằng dinh dưỡng và sức khỏe toàn diện.
- Thực phẩm chức năng bổ sung lợi khuẩn: Probiotic hỗ trợ sức khỏe tiêu hóa và hệ miễn dịch. Bổ sung lợi khuẩn thông qua thực phẩm chức năng giúp cải thiện hệ tiêu hóa và ngăn ngừa các vấn đề tiêu hóa.
- Thực phẩm chức năng bổ sung protein và acid amin: Protein và acid amin đóng vai trò quan trọng trong tái tạo tế bào và duy trì sức khỏe cơ bắp. Việc bổ sung protein thông qua thực phẩm chức năng hỗ trợ quá trình phục hồi và tăng cường cơ bắp.
- Thực phẩm chức năng dạng chiết xuất: Thực phẩm chức năng này chứa chiết xuất từ các loại thảo dược thiên nhiên, giúp hỗ trợ sức khỏe và cải thiện các vấn đề cụ thể như gan, tiêu hóa, và làm đẹp da.
- Thực phẩm chức năng cho người tập thể hình: Đối với người tập thể hình đặc biệt là vận động viên chuyên nghiệp, việc bổ sung dinh dưỡng từ thực phẩm chức năng là không thể thiếu. Đặc biệt là những người tập thể hình, điền kinh hoặc cử tạ, họ cần giảm mỡ thừa và tăng cơ nạc để đạt được kết quả tốt nhất trong quá trình luyện tập. Các dạng thực phẩm chức năng phổ biến cho nhóm này bao gồm: BCAA, đồ uống protein, acid béo thiết yếu, HMB, creatine, arginine,…
Đối tượng nào cần bổ sung thực phẩm chức năng
Dưới đây là những nhóm đối tượng cần chú ý đến việc sử dụng thực phẩm chức năng:
- Người khoẻ mạnh: Những người có chế độ ăn cân bằng và sức khỏe tốt thường không cần phải sử dụng thực phẩm chức năng.
- Phụ nữ mang thai và cho con bú: Đối với phụ nữ trong giai đoạn mang thai hoặc đang cho con bú, việc sử dụng thực phẩm chức năng có thể cần thiết để đảm bảo cung cấp đủ dưỡng chất cho cả mẹ và thai nhi.
- Người trên 50 tuổi và thiếu chất dinh dưỡng: Những người trên 50 tuổi hoặc bị thiếu hụt một số vitamin hoặc chất dinh dưỡng có thể cần bổ sung thêm thông qua thực phẩm chức năng.
- Người ăn chay và giảm cân: Các đối tượng này cũng có thể cần bổ sung thực phẩm chức năng để đảm bảo cung cấp đủ dưỡng chất trong chế độ ăn hàng ngày.
- Người có hội chứng thiếu vi chất và rối loạn chức năng sinh lý: Đối với những người có hội chứng thiếu vi chất hoặc rối loạn chức năng sinh lý, việc sử dụng thực phẩm chức năng có thể hỗ trợ điều trị và cải thiện tình trạng sức khỏe.
- Người gặp vấn đề trong hấp thu dinh dưỡng: Các trường hợp như bệnh nhân loãng xương, bệnh nhân Crohn, thiếu hụt vitamin B12, hoặc người cao tuổi có thể cần bổ sung thêm dưỡng chất từ thực phẩm chức năng.
Để đảm bảo tính cần thiết và hiệu quả của việc sử dụng thực phẩm chức năng, việc tuân thủ tư vấn và chỉ dẫn từ bác sĩ chuyên khoa là rất quan trọng.
Lợi ích tiềm năng của thực phẩm chức năng
Ngăn ngừa thiếu hụt dinh dưỡng
Thực phẩm chức năng thường chứa nhiều chất dinh dưỡng quan trọng như vitamin, khoáng chất, chất béo lành mạnh và chất xơ. Khi kết hợp với chế độ ăn uống đa dạng, bổ sung thực phẩm chức năng có thể đảm bảo cơ thể nhận đủ lượng chất dinh dưỡng cần thiết và giúp phòng tránh thiếu hụt dinh dưỡng. Thực tế, với sự phổ biến và sử dụng rộng rãi của thực phẩm chức năng, tỷ lệ thiếu hụt dinh dưỡng trên toàn cầu đã giảm đáng kể. Ví dụ, sau khi bột mì được bổ sung chất sắt và được đưa vào sử dụng ở Jordan, tỷ lệ thiếu sắt ở trẻ em đã giảm gần một nửa.
Thực phẩm chức năng ngăn ngừa bệnh tật
- Thực phẩm chức năng cung cấp các chất dinh dưỡng quan trọng có thể giúp bảo vệ cơ thể chống lại các bệnh tật. Dưới đây là một số ví dụ về tác dụng phòng ngừa bệnh tật:
- Thực phẩm chức năng giàu chất chống oxy hóa: Các chất này giúp trung hòa các gốc tự do có hại, từ đó ngăn ngừa tổn thương tế bào và một số bệnh mãn tính như bệnh tim, ung thư và tiểu đường.
- Thực phẩm chức năng chứa nhiều axit béo omega-3: Đây là chất béo lành mạnh giúp giảm viêm, tăng cường hoạt động não và bảo vệ tim.
- Thực phẩm chức năng giàu chất xơ: Có thể giúp kiểm soát đường huyết tốt hơn và bảo vệ chống lại các tình trạng như tiểu đường, béo phì, bệnh tim và đột quỵ. Ngoài ra, chất xơ cũng giúp ngăn ngừa các rối loạn tiêu hóa như viêm ruột, loét dạ dày, trĩ và trào ngược axit.
Có thể thúc đẩy sự tăng trưởng và phát triển ở trẻ
Một số thực phẩm chức năng cung cấp các chất dinh dưỡng quan trọng cho sự tăng trưởng và phát triển của trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ. Ví dụ, ngũ cốc và bột thường được bổ sung axit folic, một chất dinh dưỡng rất cần thiết cho sức khỏe của thai nhi.
Đối với phụ nữ mang thai, việc thiếu axit folic có thể tăng nguy cơ dị tật ống thần kinh, ảnh hưởng đến não bộ hoặc tủy sống. Việc tăng lượng tiêu thụ axit folic đã được chứng minh giúp giảm tỷ lệ dị tật ống thần kinh từ 50% – 70%.
Các chất dinh dưỡng khác thường được tìm thấy trong thực phẩm chức năng cũng đóng vai trò quan trọng trong sự tăng trưởng và phát triển của trẻ, bao gồm axit béo omega-3, sắt, kẽm, canxi và vitamin B12.
Hậu quả của việc sử dụng Thực phẩm Chức năng không đảm bảo chất lượng và lạm dụng
Sử dụng Thực phẩm Chức năng không đảm bảo chất lượng:
Hiện nay, trên thị trường, Thực phẩm Chức năng có sự đa dạng phong phú, nhưng không phải sản phẩm nào cũng đảm bảo chất lượng. Cần đề cao sự cẩn trọng khi tiếp xúc với các loại Thực phẩm Chức năng có những đặc điểm sau:
- Nguồn gốc xuất xứ không rõ ràng.
- Thực phẩm Chức năng được nhập khẩu từ nước ngoài hoặc bán trực tuyến mà không có giấy phép phân phối tại Việt Nam.
- Bao bì sản phẩm giả mạo so với những sản phẩm được phê duyệt.
Khi sử dụng các sản phẩm Thực phẩm Chức năng không đảm bảo chất lượng, có thể dẫn đến các hậu quả sau:
- Rủi ro cho sức khỏe: Sản phẩm không đảm bảo chất lượng có thể chứa các thành phần độc hại hoặc có tiềm năng gây hại cho sức khỏe, như dị ứng, ngộ độc và các tác dụng phụ khác.
- Tiêu hao tài chính: Người tiêu dùng có thể phải chi tiêu vào các sản phẩm không đảm bảo chất lượng mà không nhận được giá trị tương xứng.
Lạm dụng Thực phẩm Chức năng:
Lạm dụng hoặc tiêu thụ quá mức các loại Thực phẩm Chức năng có thể gây hại cho sức khỏe. Đặc biệt, với sự giàu chất dưỡng, các loại Thực phẩm Chức năng có thể dẫn đến các tác dụng phụ như sau:
- Với nhóm vitamin tan trong dầu:
- Vitamin A: Gây buồn nôn, đau đầu, chóng mặt, và có thể gây hại cho gan và xương.
- Vitamin D: Gây buồn nôn, chán ăn, sụt cân, táo bón và vấn đề về nhịp tim.
- Vitamin E và K: Có thể tương tác với thuốc chống kết tập tiểu cầu.
- Với nhóm vitamin tan trong nước:
- Vitamin B3: Gây đỏ mặt và kích ứng dạ dày.
- Vitamin B6: Gây tổn thương thần kinh periferi, tê, run rẩy và đau.
- Vitamin C: Gây kích ứng dạ dày, sỏi thận và tăng hấp thu sắt.
- Acid folic: Liều cao có thể che khuất dấu hiệu thiếu hụt vitamin B12 và gây tổn thương thần kinh.
Ngoài ra, lạm dụng Thực phẩm Chức năng cũng có thể dẫn đến tương tác với các loại thuốc, gây ra các vấn đề sức khỏe phức tạp khác. Để tránh các hậu quả không mong muốn, cần tuân thủ tư vấn và chỉ dẫn từ chuyên gia y tế.
Những điều cần lưu ý khi chọn và sử dụng Thực phẩm Chức năng (TPCN):
- Không cần dùng TPCN khi cơ thể đang khỏe mạnh: Nếu không cần thiết, hãy tránh sử dụng TPCN khi cơ thể bạn đang khỏe mạnh. Mỗi loại thuốc đều có ảnh hưởng đến cơ thể, đặc biệt đối với những người có bệnh lý nền như tim mạch, béo phì hoặc đái tháo đường.
- Cân nhắc lợi ích và nguy cơ khi sử dụng TPCN: Trước khi dùng bất kỳ loại thuốc hoặc TPCN nào, hãy cân nhắc kỹ lưỡng lợi ích và nguy cơ mà nó có thể mang lại. Nhiều loại TPCN chỉ đơn giản là việc bổ sung những hoạt chất mà bạn có thể cung cấp thông qua chế độ ăn uống hợp lý.
- Bắt đầu với liều lượng thấp: Hãy bắt đầu sử dụng TPCN với liều lượng thấp để cơ thể có thời gian thích ứng. Điều này giúp giảm nguy cơ mắc phải các vấn đề như hội chứng ruột kích thích.
- Không sử dụng trong thời gian dài: Tránh sử dụng TPCN quá lâu để đảm bảo sức khỏe không bị ảnh hưởng. Thay vào đó, tập trung vào thay đổi lối sống và chế độ ăn uống để cung cấp đủ chất dinh dưỡng cho cơ thể.
Sử dụng thực phẩm chức năng như thế nào?
Nâng cao cung cấp thực phẩm chức năng thông thường: Đây bao gồm các thực phẩm tự nhiên giàu dinh dưỡng như trái cây, rau cải, ngũ cốc và các loại đậu. Những thực phẩm này không chỉ cung cấp cho cơ thể bạn các loại vitamin và khoáng chất cần thiết mà còn hỗ trợ sức khỏe tổng thể.
Tăng cường bổ sung thực phẩm chức năng đặc biệt: Việc bổ sung thực phẩm chức năng đặc biệt giúp điền vào các khoảng trống trong chế độ ăn uống của bạn, ngăn chặn thiếu hụt chất dinh dưỡng và tăng cường sức khỏe bằng cách tăng cường hấp thụ các chất dinh dưỡng quan trọng như vitamin, khoáng chất, chất xơ, và các loại chất béo có ích cho tim mạch hoặc hỗ trợ hệ vi sinh vật ruột.